Ұлттық анимацияның ақуалы қалай?

Қайдаров  салған  күре жол

        Қазақ мультипликация өнерінің тұсау­кесер мультфильмі − ертегі негізінде тү­сірілген, 1967 жылы жарыққа шыққан «Қар­­лығаштың құйрығы неге айыр?» мультфильмі. Сце­нарийдің авторы, режис­сері және сурет­шісі −Әмен Қайдаров. Фильм 1968 ж. Ленинградта өткен Бүкілодақтық фести­вальде екін­ші жүлдеге ие болып, әлем елдерінің экран­дарында көрсетілді. 1975 ж. Нью-Йоркте өткен мультипликациялық фильм­дер­дің 1- халықаралық фестивалінде «Қола Прак­синоскоп” жүлдесін иеленді. Қайдаров түсірген: «Ақсақ құлан», «Құйыршық», «Қо­жанасыр – құрылысшы» атты фильмдер қазақ муль­типликациясының жетістіктері болды. 1970 ж. қазақ мультипликациясы Орта Азиядағы жетекші орынға шықты. Осы кезеңде қазақ мультипликаторлары түсірген графикалық және қуыршақ фильмдердің саны жүзден асты. Режиссер-суретшілер: Ж.Даненов пен Ұ.Қыстауовтың «Алпамыс батыр», «Айдаһар аралы», Е.Әбдірахмановтың «Тапқыштар», «Бозторғай», Б.Омаровтың «Үш шебер», «Қаңбақ шал»,Т.Мұқанованың «Жібек шашақ», «Қайшы», Қ.Сейденовтың «Тігінші мен ай», «Қадырдың бақыты» атты мультфильмдері – қазақ мультипликациясы тарихында жоғары бағаланған шығармалар. Сондай-ақ, қазақ анимациясының дамуына А.Әбілқасымов, А.Тоқшабаев, Ұ.Бекішев және басқа да шеберлер зор үлес қосты.

Тәрбие – көк жәшіктен

     Көптеген елдерде бала тәрбиесіне, соның ішінде балаларды анимация арқылы тәрбиелеуге ерекше мән беріледі. Айтатын болсақ, Жапонияда балаларға салт-дәстүрін, өзара қарым-қатынас этикасын, адамның ортада өзін ұстау мәдениетін мультфильм арқылы үйретсе, АҚШ бұл әдіспен математика, география, физика пәндерінің негіздерін оқытуда. Ал, Қытай болса анимация өнері бойынша әлемде көш бастап тұр. Олар ұлттық мүддені ғана көздейтін мультфильмдерді шығару арқылы жас баланың санасынан Отанға деген сүйіспеншілігін ашуға тырысады. Оған қоса, Қытай мемлекетінде шетел мультфильмдерін көруге тыйым салынған. АҚШ, Германия, Франция, Жапония, Қытай сынды мемлекеттердің анимациялық фильмдерге мемлекеттік тұрғыда үлкен мән берілсе, Ресейде балаларға арналған анимациялық фильмдерді, видео көрсетілімдерді идео­ло­гиялық құрал ретінде пайдаланып, оған қыруар қаржы бөлуде. Нақты айтсақ, биылғы жылдың бір ғана анимациясына 300 млн. АҚШ доллары бөлінген екен. Ресей аниматорлары ұлттық құндылықтарды балалардың са­на­сына сіңіру мақсатында алдарына жан салмай тер төгуде. Олар көбінесе Кры­лов­тың мысалдарын немесе тарихта болған батырларын кейіпкер ретінде алып, тамаша толықметражды анимациялар жасап шығарды. «Три богатыря», «Илья Муромец», «Алеша Попович», «Добрыня Никитич» сияқты батырларын дәріптеу арқылы өздерінің «орыс деген ұлы халық» екенін, олардың мемлекеттері тамаша екендіктерін ұрпағының саналарына құйып отырады. Демек, бұдан шығатын қорытынды, анимациялық мультфильмдер ұлттық құндылықтарымызды, салт-дәстүрлерімізді, тарихымызды насихаттап жас баланың санасына сіңіретін бірден-бір құрал.

Шетелдік  мультфильмдер  шектелсе...

    Біздің телерадио арналарымызды алыңыз, шетелдік анимациядан көз ашпайсыз. Тіпті, интернет ойындар мен газет-журналдарды былай қойып, бала­лардың ойыншықтары мен киімдерін түгелдей шетелдік кино мен анимация кейіпкері жаулап алғанын байқаймыз. Олардың анимация кейіпкерлері жақсы жарнама арқасында өз елінде ғана емес, бүкіл әлемге тарап, үлкен сұранысқа ие болды. Заман тілімен айтқанда олардың әрқайсысы – бренд. мультфильмдерінің мазмұндық жағына тоқталсақ, біздің менталитетімізге жат қылықтарға толы, ойға қонымсыз оқиғалардан тұрады. Өсіп келе жатқан ұрпағымыз бұдан ешқандай өнеге алмайтыны айдай анық. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өршуі, мектептегі атыс-шабыс, өз-өзіне қол жұмсау сияқты келеңсіз жәйттардың бәрі осы өнімдерді насихаттап келе жатқан «телеидеологиялық тәрбиенің» жемісі екені баршаға белгілі. АҚШ немесе Еуропа елдерін алып қара­сақ, олардың кино, анимация әлеміндегі кейіпкерлерінің дені ойдан құралған, қиял­дан туған. Фантастика жанры бұл елдерде әлдеқайда алға озып кетті. Сол Гарри Поттері де, Өрмекші-адамы да, Шрегі де, Спанч Бобы да балалардың қиялын дамытады, ой-өрісін кеңейтеді. Айтар болсақ, Өрмекші-адам бейбітшілік үшін күресетін, халық қамқоршысын сомдаған кейіпкер. Бұл балаларды «жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге» баулиды, ізгілікке, мейірімділікке тәрбиелейді. Ал, Спанч Боб мультфильмін қараңыз, теңіз түбіндегі балықтар, шаяндар, медузалар сынды тіршілік иелерін басты кейіпкерлері етіп, кішігірім қаланың өмірін көрсетеді. Бұл жердегі басты кейіпкер − Спонч Боб өзінің көтеріңкі көңіл-күйімен жан-жағына шуақ сеуіп жүрген ойдан шығарылған бейне. Мультфильмнің мазмұнына келсек, ойға қонымсыз, бала тұрмақ үлкен кісіні дұрыс ойдан адастырарын байқаймыз. Соған қарамастан, ол әлемдік брендке айналды. Қазіргі жас ұрпақ «Тасбақа-ниндзялар», «Трансформер», «Мегамозг», «Халк», «Аватар» сияқты құбыжықтарды құрметтеп, солардың тәлім-тәрбиесімен өсіп келе жатқандығы баршамызды алаңдатарлық жәйт болу керек. Бұл жағдайға кім кінәлі? Бұған барлығымыз бірігіп, ұлттық құндылықтарымызды насихаттайтын түрлі іс-шаралар ұйымдастырып, мультфильм шығарайық деген ұсыныстар айту керекпіз. Ойлап қарасақ, шет елдің мультфильмдерінде терең мазмұн болмайды. Ерекшелігі де осында, яғни, ең бастысы, оқиға (сюжет) аса күрделі емес. Оған қоса жарнамасының өзі бала тұрмақ үлкен кісіні қызықтырары анық. Біздің алпауыт батырларымызды, тарихымызды, салт-дәстүрлеріміз бен мәдение­тімізді, елдігімізді жас өркенге көгілдір экран­дағы мультфильм арқылы да жеткізе алатынымызды түсінетін уақыт келді.

Азаттықтың  анимациясы

Тәуелсіздіктің  алғашқы жылдары анимация  саласы тоқырауға  ұшырады.  Талпыныс  бар болғанмен, тәлімдік және  көркемдік  деңгейі  қазақ мультипликациясының атасы Әмен Қайдаровтың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» сынды туындыларының дең­гейіне әлі де жете алмай жатырмыз. Мульт­фильм­дер жоқ емес. Бар. Бірақ, өте аз. Әмен Қайдаровтың өзі берген бір сұхбатында жылына бар-жоғы жарты сағаттық мульт­фильм шығаратынымызды айтты. Бұл халық сұранысын қанағаттандырмайтыны белгілі. Әрі  сапасы  төмен,  айтары  жоқ  дүниелер қаптап кетті. Мәселен, «Мен Алдармын, Алдармын, сақалымды талдармын» деп әндетіп, бірақ өзінде сақал түгіл, мұрт та жоқ қазақ ауыз әдебиетінің кеңінен танымал кейіпкерін білмейтін адам жоқ. Қай телеарнаны ашпасаңыз да,алдыңыздан Алдардың киносы, не Алдардың мультфильмі шығады. Бұл қуантарлық жәйт. Десек те, қазіргі Алдардың бейнесі Шәкен Айманов сомдаған парасатты, қу да болса, елдің қамын ойлаған, жарлының байда кеткен ақысын алып беру үшін түрлі айлаға баратын Алдардан мүлдем өзгеше. Бүгінгі Алдарда сол парасаттылықтан еш нәрсе қалмағандай. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі заманның нағыз алаяғы сияқты көрінеді. Сәби санасына да бұның кері әсері бары анық. Бұл жерден психологтар мен педагогтар пікірі ескертілмейтінін байқаймыз.

     Алайда, қазақ  мультипликациясын  дамытуға  деген  ниеттің  бары  анық.  Себебі, соңғы  жылдары  бұл саланы  дамыту  қолға  алынып келеді. Ауыз толтырып  айтатын  жетістік −профессор  Қайдаровтың жетекшілігімен Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының оқытушылары мен студенттері «Құйыршық» (режиссер Қ.Қасымов) атты сериалдың бірінші графикалық мультфильмін компьютерлік технологияларды қолдана отырып шығаруы.  Елімізде мультипликациялық кино жасаудың шебері саналатын студиялар да бар. Солардың бірі 2001 жылы құрылған «САҚ» (бұрынғы «Жебе») киностудиясы. Киностудия атауы біріншіден, осы тайпаның құрметіне берілсе, екіншіден, «САҚ» – Сапалы Анимациялық Қойылым болып шыға келеді. Студия тек сапалы ұлттық өнер туындыларын шығаруға бел буған екен. Аз уақыттың ішінде бұл киностудияны бүкіл Қазақстан мойындап отырғанын айта кетуге болады. Бұған дәлел ретінде, «Қазақфильмнің» төрт мультфильмге тапсырыс беруін тілге тиек етуге болады. Олар Ә.Тәжібаевтың поэмасының желісі бойынша жасалған «Толағай» мультфильмі және «Қошқар мен Теке», «Момын мен қарақшылар», «Маймақ қаз». Барлығы аяқталып қойған дүниелер. Жалпы, киностудия қорында жиырмаға жуық мультфильм бар. Бес минуттық, он минуттық мультфильм болсын әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен тәрбиелік мәні ерекше. Айтар болсақ, көпсериялы «Қазақия» мультфильмінің бір сериясында қазақтың «Көп түкірсе көл» деген мақалының мағынасы түсіндіріледі. «Қазақия» Қазақстандағы тұңғыш мультсериал. 6-7 минуттан тұратын қазақтың мақал-мәтелін, дәстүрін үйрететін осындай сериалдардың бар болғаны қуантарлық жәйт. Тек, бұл мультсериалдарды телерадио арналарымыздан көріп-есіте алмау­ымыз өкінішті. Олар бағасы арзан кел­ген шетелдің ескі мультфильмдерін сатып алуға құмар. Экономикалық жағынан бұл тиімді де шығар, ал, таңертеңнен кешке дейінгі бос уақытын көгілдір экран алдында өткізетін бала психикасы мен мінез-құлқына кері әсері болатынын көпшілік түсіне де, біле де бермейді. Тіпті, кей тұста түсінсе де, білсе де мән бермейтінін байқаймыз. Біздің қателігіміз, анимациялық мультфильмдер шығаруды кино шығарумен тең дәрежеде қарамауымызда. Асқан төзімділікті қажет ететін анимациялық мультфильм жасауды еріккеннің ермегі санайтын сияқтымыз. Бұл да кино жасаумен тең келетін өнер саласы. Балаларға арналған «Балапан» телеарнасы ашылды. Бұған бек қуанамыз. Тек өкініштісі, бұл арнада қазақшаға аударылған шетелдік өнер туындылары көп. Сонда, біз шетелдік тәрбиені балаларымызға қазақшалап оңай жеткізіп жатқанымызды түсінбейміз бе?! Әлде, түсінсек те, бәрі қаржыға тіреле ме?!

Сөз соңында

 Біздің ойымызша, ұлттық анимациялық мультфильмдер сапалы да мазмұнды дайындалуы үшін, біріншіден, оған бөлінген қаржы кино туындысына бөлінетін қаржыдан кем болмау керек. Екіншіден, ұлттық мульт­фильмдердің идеологиялық құрал екенін, өсіп келе жатқан ұрпақ санасы үшін олардың әсері мол екенін ұмытпау керекпіз. Осы тұста, ұлттық құндылықтарымызды, салт-дәстүрлерімізді, тарихи тұлғаларымыз бен батырларымызды дәріптейтін мультфильмдерді көбейту керек. Үшіншіден, шет елден келетін мультфильм көрсетілімін азайтып, не болмаса таңдаулы мультфильмдерді ғана экранға шығару керек. Төртіншіден, мемлекеттік тапсырыс бойынша анимациялық өнер туындыларын шығаруға киностудиялар арасында конкурс жарияланса, бұл өзара бәсекелестікті арттырары анық. Бесіншіден, шыққан ұлттық анимациялық көрсетілімдерімізді жарнамалау мәселесін ұмытпаған жөн. Мультфильм кейіпкерін ұлттық брендке айналдыруға тырысу керек. Ұлттық үлгідегі қуыршақтар, ойыншықтар шығарудың өзі үлкен жарнама болары анық. Болашақта ұлттық мультфильм кейіпкеріміздің бейнесі бар балалар киімдерін шығаруды да ойлаған абзал.

Ақбота Исләмбек

 akikat.kz