Қазақ даласындағы ашаршылық. Бұл - "этноцид"!

Қазақ даласындағы алапат аштықтың өткеніне биыл – 80 жыл. Жыл басынан бері еліміз бойынша аштық құрбандарын еске алу мақсатында көптеген іс-шаралар қолға алынды. Солардың қорытынды нәтижесі ретінде Алматыда «1931-33 жылдардағы аштық: себебі мен салдары» деген тақырыпта белгiлi тарихшы-ғалым, жазушы, қоғам қайраткерлерінің қатысуымен жиын өтті. Сонда сөз алған тарихшы Талас Омарбеков тарихтағы 1920-30 жылдардағы қос аштық туралы тың деректерді алға тартты. Осы уақытқа дейін бірде 2 млн, бірде 3 млн деп айтылып келген аштық құрбандарының нақты санын мұрағат құжаттары негізінде 4 млн 836 мың деп дөңгелектеп берді. 

Алапат аштық, қырылған қазақ, бас ауған босқын

Талас Омарбеков, тарих ғылымдарының докторы, профессор:

- Біздің ең басты қасіретіміз осы босқыншылықпен байланысты. 1928 жылғы кәмпескелеудің қарсаңында қазақтың саны қанша болды? 826 мың шаруа қожалығы ресми тіркелген. 6 адамнан есептегенде 4 млн 836 мың қазақ болып шығады. Қалай есептесеңіз де, қазақтың саны 4 млн-нан асып, 5 млн-ға жуықтайды. Енді, әрине, қазақ халқының 48 пайызы ашаршылықта қырылды деп жүрміз. 1992 жылғы Манаш Қозыбаев бастаған комиссияның шешімін біздің қазақтар әлі оқымай жүр. Әсіресе, журналист ағайындар соны оқымай, әртүрлі пікір айтады. Онда тайға таңба басқандай: «1931-33 жылдары қырылған қазақтардың саны 2 млн 200 мыңнан асып кетеді», - деп анық жазылған. Өкінішке қарай, осы мықты құжатты не оқулық жазғандар пайдаланбайды, не ашаршылық туралы әңгіме қозғайтындар осыны оқымай келіп, сөйлейді. 

– Бірінші рет біз Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің мұрағатында отырдық. Өйткені, Қауіпсіздік комитетінің бастығының өзі осы комиссияға мүше болды. Көп құпияларды аштық. Енді менің айтайын дегенім – мынау. Ел басына нəубет түскен ашаршылық жылдары Ғ.Ысқақов, І.Қабылов, Ж.Арыстанов, Ғ.Тоғжанов, Б. Айбасов, О.Жандосов сияқты алаш алыптарымен бірігіп 1933 жылдың 24 ақпанында Сталинге елдің ауыр халі баяндалған, тарихта «Алтаудың хаты» деген атпен əйгіленген хатты жолдаған. Осы «Алтаудың хатын» біздікілер оқымайды. Айтатыны – «Бесеудің хаты». Шын мәнінде, босқыншылықтың қасіреті «Алтаудың хатында» көрсетілді. Осы хатта: «800 мың қазақ шаруашылығынан, яғни 4 млн 800 мың адамнан 1932 жылдың көктемінде 450 мың қазақ шаруашылығы, 2 млн 25 мың ғана қазақ қалды», - деп атап көрсетеді.    Расында да көпшілігіміз осы «Алтаудың хатына» мән бере бермейміз. Бұдан былай бұл құжатты ғылыми айналымға енгізу – кезек күттірмейтін мәселе.

– Қазақстан үкіметінің 1933 жылғы Мәскеуге берген ресми мәліметтеріне қарасақ, 1931-33 жылдары Қазақстан бойынша ауыл халқының саны 3 жылдың ішінде 2 млн 600 мың адамға кеміген. Бұл енді қырылғандар емес, кемігендер саны. 1930-31 жылдары маусым айында ауыл халқы мал санағы бойынша 759 мың адамға кемісе, 1931-32 жылдары 1 млн 887 мың адамға кеміген. Ал келесі 1932-33 жылдары 733 мың адамға кеміген. Мал санағы әр жылы маусым айында жүргізілген. Үш жылдың ішінде, 1931-33 жылдары 3 млн 379,5  мың адамға кеміген. Бұл қырылғандар емес, оның ішінде босқындар да бар. Ал бірақ, мына біздің журналист ағайындар осы 3 млн 379 мың адамды бүкіл қырылған қазақтың саны деп ақпарат берiп жүр. Айналайындар-ау, бұл – ауыл халқының кему саны. Мал санағы бойынша жыл сайын қаншаға дейін кемігені де тіркеліп тұр.

Тағы атап көрсетер бір нәрсе, бұл мәліметтер қайтыс болғандарды да, босқындарды да қамтиды. Яғни мұрағат қойнауындағы деректерде аштық құрбандары мен тірі қалған босқындар сандары көбіне «кему» деп бірге көрсетіледі. Бұл босқындар санын ашаршылық құрбандарынан бөліп көрсету қажеттілігін туғызады. Босқындардың санын анықтап алмай, ашаршылықта қырылғандардың санын анықтай алмаймыз. Санақ мәліметтерін талдағанда, көрші республикалардан Қазақстанға қайтпай қалған қазақтардың 300 мыңнан астам адам екенін аңғарамыз. Бұл Кеңестер одағында Қазақстанға қайтпай, аман-есен өмір сүріп жатқан босқындар. Қазақстанның өз ішіндегі босқындарға келетін болсақ, бұл мәселеде де нақты деректер бар. 1934 жылдың 1 қаңтарына дейін Қазақстанда шаруашылық, өндіріс орындарына орналастырылған босқындар саны 622, 2 мың адам. Яғни, жарты миллионнан асады. Яғни, бұл 139, 6 мың шаруа қожалығы. Жалпы алғанда, 1933-34 жылдары Қазақстанда 640 мың адам, 160 мың шаруа қожалығы босқындарға көрсетілген көмектің нәтижесінде Қазақстанға орала бастады. Бұл – ресми тіркелген есеп. Ал Қазақстаннан шығып кеткен босқындардың 500 мыңынан астамының 200 мыңдайы елге қайтып оралды. Левон Мирзоян өзінің 1933 жылғы 23 наурызда И. Сталинге және В. Молотовқа жазған хатында республиканың ішінде босқыншылыққа ұшыраған халықтың санын 300 мың адам, яғни, 90 мыңнан астам қожалық деп атап көрсеткен. Қазақстанның 30 ауданында босқыншылық орын алғаны туралы Ф. Голощекиннің өзі де 1932 жылы 9 қыркүйекте Сталинге жазған хатында атап көрсетеді. Жанама және ресми деректерді талдау нәтижесінде алапат ашаршылықта 1930 жылы қазақ босқындарының саны шетелдегілерді қосып есептеген кезде 1 млн 100 мың адамнан асып кетеді екен. Босқындар санын толығырақ көрсету үшін шетелге өткен қазақтар санын анықтап алуымыз керек. Бұл мәселенің осы уақытқа дейін едәуір бұрмаланып келгенін айтпасқа болмайды.

Қазақстан тарихына байланысты іргелі зерттеулерге Қазақстанда аштан қырылғандар санын аман қалған босқындар есебінен ұлғайтып көрсету жолымен ашаршылық құрбандарын азайтып жіберетіндер де бар. Босқындардың санын көбейту арқылы Қазақстанда қырылған қазақтардың санын азайтып көрсетеді. Мысалы, Роберт Конквест Қазақстанның шекаралық аудандарынан Батыс Қытайға 200 мың қазақ көшіп кетті деп айтады. Ал Ресейлік тарихшылар Поляков, Веронская, Киселев олардың санын 1 млн 300 мың адамға жеткізеді. Енді өздеріңіз ойлаңыздар. 3 млн 379 мың адамның орыстар айтып отырған 1 млн 300 мыңы Қытайға көшіп кеткен болса (Қытайға көшкендер – аман қалғандар), қазақ қырылмаған болып шығады ғой. Осындай саясатқа қалай қарайсыздар? Соңғыларының Қытайға өткендер санын ешбір негізсіз ұлғайтып көрсетуі Қазақстанда аштан қырылған қазақстандықтардың санын көпе-көрнеу азайтып көрсетуге әкелетінін айтпасқа болмайды. Өкінішке қарай, Қытайға кеткен қазақтар санын 500 мыңдай адам деп көрсететін қазақстандық тарихшылар да бар. Атын атамай-ақ қояйын. Өзіміздің кәсіби әріптестеріміз «500 мың» деп көзді жұмып, ешқандай қисынға келмейтін, еш жерде жазылмаған мәліметті соғып жібереді. Ал бұл кейбір зерттеушілерді аштық туралы қате қорытынды жасауға итермелейді. Егер 1930-33 жылдары Қазақстанда қысқарған ауыл халқының санын жаңа айтқанымыздай, 3 млн 379, 5 мың адам деп есептесек, қазақтарды шетелге көптеп көшіріп жіберу аштан қырылғандарды азайтады. Мұндай қорытындылар, сөз жоқ, аталмыш ашаршылық жылдарындағы тарихымыздың шындығын көлегейлейді. Айта кетер бір мәселе, Қытайға кеткен қазақтар саны ОГТУ-дің шекаралық бөлімдерінің мәліметтерінде және Қытайдағы КСРО барлаушыларының құпия баяндауларындағы деректерде анық көрсетілген. Көзімізбен көрдік, оқыдық. Қытайдағы тыңшыларымыздың барлық мәліметтері Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағатында тігулі тұр. Ол жерде, тіптен, Қытайға көшкендердің әлеуметтік құрамы да нақтылана түскен. Қанша бай, қанша орта, қанша кедей екеніне дейін. Мысалы, 1930 жылы Қытайға 15 302 қазақ өтіп кеткен болса, олардың 3510-ы байлар, 5039-ы – орташалар, 4463-і кедейлер, 2290-ы колхозшылар. 1931-32 жылдары да солай көрсетілген. Сонымен қатар қызыл шекарашылар шекарадан өткен қазақтардың ұсталғандарының да санын атап көрсетеді. Мысалы 1931 жылдың 1 қаңтарынан 1 қарашасына дейін шекарадан өтерде 14 412 адам ұсталған. Шекараны бұзып өтпек болған босқындардың қанды қырғынға ұшырағандары да тарихи шындық. Ресми мәлімет бойынша, 1930 жылы Іле округінің шекарасында Қытайға өтерде 1000-нан астам қазақ босқыны шекарашылардың қолынан өлген. 1932 жылы шекарадан өткендерді, қарулы қақтығыстарда қайтыс болғандарды қосып есептейтін болсақ, Қытайға өткен қазақтардың саны 70 мыңның айналасы деп көрсетер едік. Ұлттық қауіпсіздік комитетіндегі құпия мәліметтердің барлығы әлі зерттеушілердің қолына тиген жоқ. Мәмбет әріптесімнің «көптеген қорларды ашу керек» деп кеңірдегін жыртып жүргенінің жаны бар, - деді тарихшы.

Ғалымның тұжырымдауынша,  әркім өзімбілермендікке салынып, көзді жұмып қойып, ойына келген деректі, санды айта береді. Халық жазушысы Мұхтар Шаханов ағамыздың өзі бір жиында 1931-33 жылдары қырылған қазақтың санын 4 млн деп айтқан екен. 1930 жылы қазақтың саны 4 млн 800 мың болса, онда біз қайдан шықтық? Кімнен тудық? Не айтсақ та, ойланып айтайық та! Азамат соғысында қырылғандар мен кейінгі ұжымдастыру жылдарында қырылғандарды қоссақ, шынында да 3 млн-нан асып кетеді. Кейбіреулер осы 3 млн қазақты 1931-33 жылдарға апара салады. Міне, осылайша тарихты өзіміз бұрмалап жүрміз. Қазақстандағы ашаршылық жайлы бір нәрсе айтар болсақ, тарихи нақты деректер негізінде айтайық! Әйтпесе, тарихымызды қалпына келтіре алмаймыз.

Келесі сөз алған Мәмбет Қойгелдиев осы аштықты болдырмай тастауға болар еді деп, бірнеше тарихи деректер келтірді. 

Аштыққа балама жол

Мәмбет Қойгелдиев, тарих ғылымдарының докторы, профессор:

– ХХ ғасырдың 30 жылдары Қазақстанда Кеңестік реформа жүрді. Бәсекелестер өздерінің ұстанымын міндетті түрде атқарылуға тиіс, басқа жол жоқ деп көрсетті. Ал шын мәнінде олай емес еді. Басқа жол бар еді. Ол қазақ зиялылары, қазақ басқарушы тобы ұсынған жол еді. Өкінішке қарай, кеңестік тарихнамада сол қазақ саяси басқарушы тобы тарапынан көрсетілген қарсылық кеңестік билікке, большевиктік культқа қарсы бағытталған ұстанымнан айнымайтын. Қазір де айтылмайды. Ол айтылуға тиіс. Концептуалды деңгейде концептуалды тұжырым ретінде оқулықтарға кіруге тиіс. Алайда біз осы тұрғыдан сәл кешеуілдеп жатырмыз. Мәселе мынада. Оқулықтарда, жазба еңбектерде осы қазақ зиялылары тарапынан болған қарсылықты көрсетпесек, кейінгі ұрпақ қазақ саяси басқарушы тарапынан кеңестік культқа қарсылық болмады деп ойлауы мүмкін. Біздің ағаларымыз әлсіз, әлжуаз болды деп түсінуі мүмкін. Шынтуайтында қуатты қарсылық көрсететін топ болды. Бірақ, олардың ұстанымы ілгері баспады. Бұл ретте ең алдымен «Алаштық бағдарламаны» айтқан болар едім. Бұл туралы Ә.Бөкейханов былай дейді: «Елдердің тұрмысын, мінезін, тілін білмеген кісі көп ұлтты алып жүре алмайды. Олай болса, көп ұлттан құралған Ресейді билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей өзге тілі, тұрмысы, ділі басқа жұртқа автономия беруге тиіс». Әбден орынды айтылған сөз. Большевиктік билік қазақ халқының ешқандай ерекшелігін мойындаған жоқ. Бөкейханов бастаған топтың ұстанымын жоққа шығарды. Қазақ зиялылары патшалық билік тұсында да өте белсенді болды. Өкінішке қарай, 20-30 жылдардағы репрессия қазақ зиялыларының омыртқасын опырып кетті. Өзінің өткірлігін жоғалтып алды.

Қайдар Алдажұманов, тарихшы, ғалым:

– 1931-33 жылдардағы аштық қазақтың өрісінің тарылуына, мәдениетінің ұмытыла бастауына жол ашты. Сол үшін де ұлтқа жасаған қиянат ретінде «этноцид» деп аталған болатын. Марта Олкот деген американдық тарихшы бар. Біздің кейбір Бүркіт Аяған сияқты азаматтар сол сияқты шетел тарихшыларын көкке көтереді. Ал олардың еңбектері концептикалық сипатта жазылды. Яки, қырғи-қабақ соғыс тұсында. Шетелдіктер Кеңестер Одағы мен Батыс империясының қақтығысын жазды. Олар 30-жылдардың ішкі және сыртқы факторларына назар аудармайды. Айырмашылығын білмейді. Ол кезде шартты стереотип қалыптасты. Бәріне кінәлі зұлым Голощекин мен залым Сталин. Олар мұны жоққа шығармайды. Алайда ішкі экономикалық және саяси блокада себептерін, халықаралық қатынастар, мұның бәрі – сыртқы себептер. Сондықтан шетелдік тарихшыларды аспанға шығарудың қажеті шамалы.

Қайдар Алдажұмановтың баяндамасынан төл тарихымызды зерттеп жүрген өз еліміздің тарихшыларының сөзіне құлақ түру керек екенін аңдадық.

Ұлттық трагедия

Смағұл Елубай, жазушы:                                

– Бұл – трагедия, бұл – қасірет, бұл тақырып – таусылмайтын теңіз. Бәріміз қанша шуылдап айтсақ та, түбіне жете алмауымыз мүмкін. 1922 жылы Орынбор қаласында тарихшы Челочников дегеннің «Қырғыз-қазақтар тарихы» атты кітабы шықты. Сол кітапта 1911 жылғы дерек бойынша қазақтардың саны 8 млн деп көрсетілген. Сол халық қайда кетті? Біз таңғаламыз. 1926 жылы 6 млн қазақ деп көрсетіледі. Екеуінің арасында, әрине, 1918-22 жылдар аралығындағы қызыл қырғын жатыр. 1918 жылғы қырғында қазақтың малын ақтар да, қызылдар да тонады. Соның салдарынан 1921 жылғы ашаршылық орын алды. Оны Кеңес үкіметі мойындады. Мойындамаса, «Правда» газетінде Сапаров деген автор 1922 жылы 1 млн қазақ қырылды деп жаза ма?! 1921 жылғы ашаршылықтың қорытындысы жайында Алаш азаматтарының атынан сөйлеген Мұхтар Әуезов бірінші қазақ құрылтайында: «1 млн 700 мың қырылды», - деп мәлімдеген. Оны Алаш азаматтары зерттеген. Большевиктер ешуақытта оны зерттемейді. Өйткені, олардың қылмысы ғой. Талас Омарбеков дұрыс айтады: «Екі ашаршылықты қоссаңыз, 3 млн-нан асады», -деп. Өзіміз де талай рет 4 млн деп айттық. Оған міндетті түрде тарихшы болудың қажеті жоқ еді. Математикалық жолмен «екіге екіні қоссаң, төрт болады» дегендей нәрсе ғой. Әуезов айтқан 1 млн 700 мың мен Омарбеков айтып жүрген 2 млн 200 мыңды қоссаңыз, 4 млн болып шыға келеді.

Содан кейін ресми адамдар, тарихшылар бұл ашаршылықтарды кімнің жасағанын айтады да, салдарына тоқтала бермейді. Бұл қазақ халқына жасаған мемлекеттік террор болды. Неге ашық айтпаймыз?! Қолдан ұйымдастырылды. Ұйымдастырған – большевизм, компартия болды. Қазақстанда компартия заңнан тыс деп жариялануы керек. Ашық сот болу керек. Оны Сібірге айдағалы отырған жоқпыз. Қорғансын. Сол сотта біз айыптаушы боламыз. Міне, осындай қорытындыға келмей, 1920-30 жылдардағы ашаршылық жайлы әңгімеге ешқашан нүкте қоя алмаймыз. Украин ағайындар болса, өз елдеріндегі босқынға «геноцид» деп айғайлап, нүкте қоя білді. Ал біз бүгежектеп, қорқақтап, биыл ғана ашаршылықты атап өттік. Мемлекеттік деңгейде атап өту туралы әңгіменің басталғанына жиырма жыл болған. Нұрсұлтан Әбішұлы: «Ақбоз үй» деген романды оқыдым, бұл мәселені ашық атап өту керек екен», - деді. Енді әдебиет пен мәдениетте бұл мәселе қалай насихатталды? Өкінішке қарай, басы кететін болған соң біздің Әуезов те, Мүсірепов те, Мұқанов та бұл тақырыпты ашық көтере алмады. Шынымен де, басы кететін еді. Бірақ, 1940 жылдары Жақан Сыздықов деген жас ақын «Табиғат» деген шағын баллада жазды. Басы кетпесе де, қопарылды. Өмір бойы мүгедек болып өтті деп естиміз. Өлексе етіп сабаған деседі. Содан кейін қазақ зиялылары үн-түнсіз қалды. Тек тұспалдап қана айтылды. Бірақ мен оны есепке алмаймын. Біз сол ашаршылықтан зардап шеккен, 1928 жылғы кәмпескеден қашқан ауылдың баласы болғаннан кейін тарихты күн сайын естіп отырдық. Сондықтан да 1982-85 жылдары «Ақбоз үй» деген роман жаздым. Бірақ, жазғанымыз 1991 жылы компартия құлағанша, жарыққа шыққан жоқ. Тек 90 жылдардың басында айтылып, жазыла бастады. Балғабек Қыдырбекұлы «Алатау» романында шағын тарауда айтып өтті. Содан кейін Адам Мекебаев «Құпия қойма» деген жақсы повесть жазды. Шерхан Мұртазаның «Сталинге хаты», тағы да басқа мақалалар жазылды. «Ақ боз үй» романы кино болып түсірілді. Әрине, мұның бәрі ашаршылықты айтып тауыса алмады. Ол қасіретті ешқайсымыз айтып тауыспадық. Президентпен кездескенде де, осы мәселені алға тарттық. Иә, Астана әкімдігінің Ашаршылық құрбандарына арнап ескерткіш қойғаны дұрыс. Бірақ, бұл 40 млн құрбанға аздық етеді. Сонда Елбасы: «Тағы не істеуіміз керек?» -деп сұрады. Кешен орнатылу қажет екенін айттым. 1990 жылдардың басында Шота Уәлиханов, Ақселеу Сейдімбеков сияқты біраз азаматтар Алматының «Көктөбесіндегі» мейрамхананың орнына мемориалдық кешен орнату керек деп шулағанбыз. Бірақ, құлақ асқан жан болмады. Оның бір есігінен кірген адам екінші есігінен шыққанша қазақ тарихындағы ақтаңдақтарды түгел көріп, куәгер болып, көз жасы мөлтілдеп шығуы керек. Жәй кірген адам ол жерден патриот болып шығуы керек. Осының бәрі Президенттің құлағына жетті де: «Мұның бәрі дұрыс. Астанадағы Тәуелсіздік сарайының алдында бір мұражай салынып жатыр. Соның екінші қабатын ашаршылық құрбандарына берейік. Жабдықтай бастайық. Сен айтып отырған жоба – үлкен жоба. Болашақта көрерміз», - деді. Мінеки, біздің, көзі тірі ұрпақтың азаматтық парызы осы. Сол миллиондардың алдында бәріміз жауап береміз. Жер басып жүргенде осыны орындайық, ағайын! Кино түсіріледі, кітап жазылады, ол өз алдына. Бірақ, мемориалдық кешен орнату бір бөлек. Тура көзбен кино көргендей етіп жасау оп-оңай. Лондондағы Мадам Тюссо мұражайын көрсеңіздер, көз жетеді. Осыны биліктен екі-үш адам ғана емес, жаппай халық болып сұрайық.

Тағы бір нәрсеге таңғаламын. 1931-33 жылдардағы ашаршылықты айтамыз да, 1 млн 700 мың деп М.Әуезов айтқан қазақты ұмытып кетеміз? 1920-30 жылдардағы ашаршылықты айтпай кетуге болмайды. Екеуін де ұйымдастырған – большевизм, империялық, ұлы державалық саясат. Әлі күнге тарихи санамыз қалыптаспаған. Шындықты ашып бергеннің өзінде соны насихаттай алмай отырмыз.

Түйін:

Ашаршылыққа – 80 жыл. Осы уақытқа дейін мемлекеттік деңгейде аталып өтілмеген оқиға. Бұдан былай осылайша жалпыхалықтық сипатқа ие болса, құба-құп. Енді халықаралық деңгейге көтеру үшін Ұлттық қауіпсіздік комитетіндегі көптеген құпия қорларды ашу қажет. Әйтпесе, аштықтың 100 жылдығына да марғау қадам баспасымызға кім кепіл?!

Дайындаған Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

 суретте: РГУ ЦГА КФДЗ •Арх. № 5-3357 Қазақ әйелі. Павлодар облысы, 20-шы ғасырдың 20-30-шы жылдары.