Қазақстандық ғылым оған бес жыл ішінде салынған инвестицияларды ақтады ма?

Ғылым мен білім берудегі оң өзгерістердің басталуы 2019 жылға келеді. Сол жылы "Әліппе" қазақстандық мектептерге оралды және "үштілділік" тұжырымдамасы баланың жасына сәйкес өзгертілді. Педагог мәртебесі заңмен белгіленіп, мұғалімдердің жалақысы өсе бастады. Қазір жоғары білім мен ғылым жеке министрлікке, мектеп пен балабақшаға-басқа министрлікке жатады. Kazinform агенттігінің тілшісі осындай елеулі тенденциялармен басталған реформалардың елдегі соңғы бес жылдағы ғылымның дамуына қалай әсер еткеніне шолу жасады.

Ғылымға бөлінетін қаражат қанша өсті?

Өткен жылы ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға бюджеттен 172,6 млрд теңге бөлінді. Ұлттық статистика бюросының мәліметтері бойынша, 2023 жылы елдің жалпы ішкі өнімінің көлемі 120 трлн 561 млрд теңгені құрады, яғни мемлекет жалпы ішкі өнімнің 0,14% -. ғылыми жобаларға бөлді. Бұл көрсеткіш соңғы 5 жылда айтарлықтай жақсарды деп айтуға болмайды. 2019, 2022 жылдары зерттеу жобаларына бөлінген қаражат көлемі ЖІӨ — нің 0,12% - на, 2020, 2021, 2023 жылдары-0,12% - ға тең болды. Бірақ бұл жерде ғылым салаларына бөлінген қаражат тұрақты түрде өсіп келеді деп айту маңызды:

— 2019 жылы 82,3 млрд теңге

— 2020 жылы 89 млрд теңге

— 2021 жылы 109,3 млрд теңге

— 2022 жылы 122 млрд теңге

— 2023 жылы 172,6 млрд теңге.

Ғылым және жоғары білім министрлігі ҚР жоғары білім мен ғылымды дамытудың 7 жылдық тұжырымдамасы бойынша 2029 жылға қарай ғылымға жұмсалған қаражат көлемін жалпы ішкі өнімнің 1%-на дейін кезең-кезеңімен жеткізу жоспарланып отырғанын атап өтті. Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2029 жылға қарай ЖІӨ-ні 450 млрд долларға дейін ұлғайта отырып, Қазақстан экономикасын екі есеге арттыру міндетін қойды. Ағымдағы валюта бағамына сүйене отырып, 2029 жылға қарай ғылымға арналған бюджет қаражатының көлемі 2,1 трлн теңгені құрауы тиіс.

Ғылыми дәреже үшін қандай сыйақылар төленеді?

2024 жылғы 6 мамырда "Ғылым туралы", "білім туралы" заңдарға түзетулер енгізілді, жоғары оқу орындары мен ғылыми ұйымдарда жұмыс істейтін ғалымдардың ғылыми атақтарына қосымша ақылар мөлшері 25, 42 және 50 айлық есептік көрсеткішке дейін ұлғайтылды:

• ғылым кандидаты, философия докторы (PhD) және бейіні бойынша доктор ғылыми дәрежесі бар қауымдастырылған профессор (доцент) дәрежесі үшін-17 АЕК (2024 жылы 62 764 теңге);
• философия докторы (PhD), бейіні бойынша доктор, ғылым кандидаты және қауымдастырылған профессор (доцент) ғылыми атағының болуы үшін-25 АЕК (92 300 теңге);
• ғылым докторы дәрежесінің және қауымдастырылған профессор (доцент) ғылыми атағының болуы үшін-42 АЕК (155 064 теңге);
• философия докторы (PhD), бейіні бойынша доктор, ғылым кандидаты, ғылым докторы және профессор ғылыми атағы үшін-50 АЕК (184 600 теңге).

Қанша өнертабыс халықаралық патент алды?

"Статистикада еліміздің өнертапқыштық белсенділігінің коэффициенті патенттік ведомствоға 1 млн адамға шаққанда берілген өтінімдер саны бойынша айқындалады", - делінген министрліктің түсініктемесінде.

Ұлттық зияткерлік меншік институтының мәліметі бойынша, бұл көрсеткіш 2021 жылы 41,28, 2022 жылы 42,39 және 2023 жылы 45,77 болды.

- Ұлттық зияткерлік меншік институтының жылдық есебіне сәйкес, Patent Cooperation Treaty жүйесі бойынша халықаралық патентке 2021 жылы 31 өтінім, 2022 жылы 24 өтінім, 2023 жылы 26 өтінім берілді. Еуразиялық патенттік конвенцияға 2021 жылы 81 өтінім, 2022 жылы 78 өтінім, 2023 жылы 103 өтінім берілді. Patent Cooperation Treaty ережелеріне сәйкес, бір халықаралық өтінім беру арқылы өтініш беруші әлемнің көптеген елдерінде өз өнертабыстарының қорғалуын қамтамасыз ете алады. Еуразиялық патенттік конвенция өз кезегінде жеке және заңды тұлғаларға бірыңғай Еуразиялық патент негізінде өнертабыстар мен өнеркәсіптік үлгілерге өз құқықтарын қорғауға мүмкіндік береді, — делінген министрліктің жауабында.

Қазақстанның өнеркәсіптік меншік объектілеріне 2021 жылы барлығы 12 761 қорғау құжаты, 2022 жылы — 12 099 құжат, 2023 жылы — 13 270 құжат берілді.

Ғылым коммерциялануда ма?

Ғылым қоры өткізген коммерцияландыру жобалары гранттарының конкурсынан өткен 5 жобаны сату 1 млрд теңгеден асты. Оның ішінде ғылыми-техникалық дамуға 4 жобаның жалпы үлесі 72,5 млрд теңгені құрады. Бұл қаражатқа сату көрсеткіштері, бірлесіп қаржыландыру, салық төлемдері, сатып алынған жабдықтар және роялти кіреді.

— Жоғары технологиялық өнімді сатудан түскен жалпы пайда 33,7 млрд теңгені құрады, 1763 жұмыс орны құрылды, бюджетке 7,8 млрд теңгеден астам салық түсті және 9,7 млрд теңгеге қоса қаржыландыру тартылды. 534 млн теңгеге роялти төленді (авторлық роялти — ред.) және 20,8 млрд теңгеге негізгі капитал сатып алынды, — делінген министрліктің хабарламасында.

Мемлекет 2023-2025 жылдарға арналған коммерцияландыру жобаларын қолдауға 62,1 млрд теңге бөледі.

Қазақстандық ғалымдар халықаралық басылымдарда жарияланады ма?

Халықаралық масштабта ғылыми белсенділікті бағалайтын Web of Science негізіндегі incites аналитикалық жүйесі бар. Бұл жүйе жеке ғылыми ұйымдардың да, елдердің де жарияланымдық белсенділігі мен ғылыми тиімділігіне салыстырмалы талдау жүргізуге мүмкіндік береді. InCites (Clarivate Analytics) мәліметтері бойынша, 2019-2023 жылдары қазақстандық ғалымдар халықаралық басылымдарда 21 506 жұмыс жариялады. Оның 63,83% - другими басқалар келтірген.

Ғылым және жоғары білім министрлігі бұл мәселеде әлемдегі ең танымал ғылыми метрикалық көрсеткішті Хирш индексі ретінде бағалайды. Бұл индекс жарияланымдардың санын да, оларға сілтемелерді де ескереді.

2019-2023 жылдары Web of Science журналында жиі жарияланған және Хирш индексінің жоғары көрсеткішін алған 9 қазақстандық ғалым:

• Исахов Әлібек - жарияланымдар саны 227/h-Index-37
• Здоровец Максим - жарияланымдар саны 245/h — Index-37
• Бәкенов Жұмабай - жарияланымдар саны 102/h — Index-26
• Козловский Артем - басылымдар саны 150/h — Index-23
• Давлетов Қайрат - басылымдар саны 47/h — Index-23
• Семенова Юлия - жарияланымдар саны 59/h — Index-17
• Саппаров Арман - жарияланымдар саны 26/h — Index-15
• Колесников Александр-басылымдар саны 36/h — Index-15
• Сәрсенбекұлы Бауыржан - жарияланымдар саны 33/h — Index-15.

Web of Science халықаралық деректер базасының деректері бойынша, соңғы бес жылда қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектеріне 107 690 сілтеме жасалған. Scopus халықаралық деректер базасы бойынша соңғы бес жылда қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектеріне 305 837 сілтеме жасалды.

Біз диплом сататын университеттерді толықтай жоя білдік пе?

Министрліктің мәліметінше, соңғы 5 жылда сапасыз білімі бар жоғары оқу орындарының саны 16-ға қысқарды. Сондай-ақ, 66 ЖОО дайындықтың бейінді емес бағыттары бойынша 547 қосымша лицензияны қайтарып алды.

Осы жылдан бастап бақылау субъектілерінің тізбесі автоматты режимде тәуекелдерді бағалау мен басқарудың ақпараттық жүйесімен айқындалды. Бақылауға жататын жоғары оқу орындарының тізімі адамның қатысуынсыз автоматты түрде анықталды. Бұл өз кезегінде бақылау органдарына құқық бұзушылықтардың алдын алуға мүмкіндік береді.

2024 жылы бақылау іс-шараларын өткізу кестесіне 34 ЖОО енгізілді.

  "Ғылым және жоғары білім саласындағы бақылау жұмысы жүйелі негізде жүргізіледі және белгіленген тәртіппен жалғасады", — деп жазады министрлік мамандары.

Жас ғалымдардың ипотекасы

2023 жылы Ғылым және жоғары білім министрлігі мен "Отбасы банкі" АҚ арасында жас ғалымдарды кредиттеудің 2023-2027 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Осы Келісім аясында жас ғалымдарға 5,6 млрд теңге сомасына 290 кредит берілді. 2023 жылы 104 ипотека, 2024 жылы 186 ипотека берілді. Енді траншты 2025 жылы бөлу керек.

Осы Бағдарламаға қатысушыларға мынадай талаптар қойылады:

• ең жоғары сома - 20 миллион теңгеге дейін;
• 8 жылдан аспайтын мерзім, 11 жылдан аспайтын мерзіммен тұрғын үй заемына кейіннен көшу жүзеге асырылады;
• сыйақы мөлшерлемесі-жылдық 5% ;
• бастапқы жарна-шарттық соманың 10% - дан 50% - на дейін.

Қазақстандық жоғары оқу орындарының дипломын қанша ел мойындайды?

Қазақстан Лиссабон Конвенциясын ратификациялады. Осы Конвенцияға қол қойған 55 мемлекет (45 Еуропа елдері және Еуропалық одаққа кірмейтін 10 ел, соның ішінде АҚШ) Бір-бірінің оқу нәтижелерін мойындауға келісті. Бұл құжат Қазақстанда аккредиттелген жоғары оқу орындарында білім алған азаматтарға дипломды нострификациялауға және соның салдарынан оны оқуды жалғастыру немесе жұмысқа орналастыру үшін пайдалануға мүмкіндік береді.

"Келешек" жобасы-баланың білім алуына Инвестициялар

Министрлік "келешектің бірыңғай ерікті жинақтау жүйесінің мәселелері бойынша"Қазақстан заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізетін заң жобасын әзірледі.

"Келешек" жүйесінің алдында үш негізгі міндет тұр:

• Білімге қолжетімділікті кеңейту;
• Мемлекеттік қолдаудың барлық шараларын бір бірыңғай жүйеге жинақтау;
• Әрбір ата-ана кішкентай кезінен бастап баласының оқу траекториясын құра алатын жүйені құру.

"Келешек" жүйесінде жиналған қаражатты пайдаланудың бірнеше тетіктері қарастырылған:

• жинақтауды жалғастыру;
• өз жинақтарын үшінші тұлғаның пайдасына аудару;
• білім берудің басқа деңгейлерін алуға жіберу;
• тұрғын үй-жайға инвестиция салу.

Қазір бұл заң жобасы Мәжілісте.

Ғылым академиясы

2022 жылы Ұлттық Ғылым академиясының мемлекеттік мәртебесі қайтарылды. Ол жарғылық капиталға мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен коммерциялық емес акционерлік қоғамға айналды.

2023 жылғы 27 наурыздан бастап Академияның ресми атауы құжаттарда Президент жанындағы "Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясы" коммерциялық емес акционерлік қоғамы ретінде жазылады.

Білім беру несиесі

Биыл мемлекеттік білім беру кредитін беру тәртібі бекітілді. Бұл түр келесі критерийлерге сәйкес келетін үміткерлерге беріледі:

• жоғары білімнің білім беру бағдарламалары бойынша ҚР аумағында ЖЖОКБҰ-да оқығаны үшін ішінара ақы төленетін білім беру грантының иегерлеріне;
• тұрақты табыс көзі бар ҚР кем дегенде бір еңбекке қабілетті азаматына кепілдік берген. Бұл өлшем жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар санатына жататын қарыз алушыларға қолданылмайды;
• оқудың барлық кезеңінде білім беру қызметтерінің жалпы құнының кемінде 10% - ы мөлшерінде жиынтық жинақтары бар білім беру жинақтау салымы туралы тіркелген шарты немесе білім беру жинақтау сақтандыру шарты бар үміткерлерге.
• Биылғы жылы "Педагогикалық ғылымдар" және "әлеуметтік ғылымдар, журналистика және ақпарат"білім беру бағдарламаларының топтары гранттар алады.

Естеріңізге сала кетейік, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында қолданбалы ғылымның маңыздылығын атап өтті.

— Үздік университеттердің экономиканың нақты секторымен байланысын күшейту қажет. Инновациялық саясатты елдің ғылыми-технологиялық басымдықтарымен үндестіру талап етіледі. Бұл салалық инновацияларға серпін беруге, жоғары оқу орындарында қолданбалы ғылымның әлеуетін ашуға мүмкіндік береді. Шетелдегі ғалымдардың тағылымдамаларын белгілі бір синекураға және "академиялық туризмге" айналдыру мүмкін емес", — деді ол.