Қазақстанның ядролық қарусыздандыруда соңғы жылдардағы жеткен жетістіктері

Қамшы редакциясы жақында Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу шарты ұйымына (ЯСЖТШҰ) ресми хат жолдап,  ЯСЖТШҰ ядролық қарусыздандыруға қатысты Қазақстан республикасының соңғы жетістіктерін растаған. Ұйым ядролық қаруларды таратпау туралы Қазақстанның рөрлін жоғары бағалап, елдің бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың "чемпион статусын" алғанын растады және жақын арада толық хабарлама жасайтынын мәлімдеген. Ал, шетелдік ұйымдар мен саясаткерлер Қазақстанның ядррлық қарусыздандырудағы атқарған істерінің маңызы жоғары екенін айтады.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 29 тамыз Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күніне арналған арнайы сессияда БҰҰ Бас Ассамблеясының 74-ші сессиясының Төрағасы Мұхаммад Тижани-Банде және Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу шарты ұйымының (ЯСЖТШҰ) атқарушы хатшысы Лассина Зербо Қазақстанның экс-президенті мен Финляндияның бұрынғы президенті Тарья Халоненді ядролық сынақтарға қарсы күрестегі рөлі үшін жоғары бағалаған.

Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаев Біріккен Ұлттар Ұйымына  “ЯСЖТШҰ Чемпионы” деп атағаны үшін алғысын білдіріп, миссияны орындау үшін бар күші мен жігерін жұмсайтынын мәлімдеген. Қазақстан Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді оқыған хабарламада Назарбаев ядролық қаруды таратпау туралы келісімге қол қоймаған барлық елдерге түсіндіру жұмыстарының маңыздылығын атап өткен және ядролық сынақ жүргізуге мүмкіндіктері бар елдердің сынақ алаңдарын жабуға шақырған. Дегенмен, кейбір қазақ баспасөзінде “чемпиондық стаутыс” туралы күдіктер көтерліген соң, Қамшы редакциясы ЯСЖТШҰ-ға анық қанығын білу үшін ресми хат жолдаған. ЯСЖТШҰ Қамшы журналистінің сауалына жауап берді. Ұйым Назарбаевтың "чемпион статусын" алғанын растап, жақын арада толық хабарлама жасайтынын мәлімдеді. ЯСЖТШҰ Вена халықаралық орталығы Құқықтық және сыртқы байланыстар бөлімі Қоғамдық ақпарат бөлімінің бастығы Гилл Тюдор Қамшыға дереу хабарласу мүмкін болмағаны үшін кешірім өтініп, бірақ “чемпиондық стаустың дұрыстығын растағаныма өте қуанышты екенін және біз жақын арада толық хабарлама жасайтын мәлімдеген.

Бұл тәуелсіздік ала салаып, ядролық қарусыздандыру жолында әлемдік үлгі боларлықтай жұмыстарды жасап келе жатқан Қазақстанның соңғы жетісткерінің бірі ғана деуге болады.

Ал, әлемдік ядролық қарудың жалпы қаупі мен тарихыннан бастап, айтар болсақ,  Колин Стивенс “ядролық қаруды сынау 1945 жылы 16 шілдеде басталғаннан бері шамамен 2000 осындай сынақ өткізілді. Ядролық сынақтардың алғашқы күндерінде оның ауадағы сынақтардың ядролық залалды қаупін былай қойғанда, оның адам өміріне тигізетін зияны туралы адамзат аз ойланған болатын” деп жазыпты.

Тарих ядролық қаруды сынаудың қорқынышты және қайғылы әсерін көрсетті. Әсіресе бақыланатын жағдайлар нашарлаған кезде, қазіргі кездегіден әлдеқайда қуатты әрі жойқын ядролық қару қаупінде қалар еді. Дүниежүзінде санаулы мемлекет көшбасшылық жасап, әлемді ядролық қарудан тазарту үшін белсенді қадамдар жасады және олардың қатарында үлгі боларлық Қазақстан бар. 2009 жылдың 2 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-сессиясы 29 тамызды Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күн деп жариялады. Халықаралық күннің идеясын дәл Қазақстан ұсынғаны мәлім. 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Кеңес Одағынан қалған әлемдегі төртінші жойқын ядролық қару-жарақтан бас тартты және 1991 жылдың 29 тамызында ең ірі Семей ядролық сынақ полигонын жапты, бұл ядролық қаруды ядролық қаруды күшейтуге ең маңызды үлес болды.

Полигонның жабылуы тек Қазақстан үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл адамзат үшін тарихи маңызы болды. БҰҰ-ның 2009 жылғы қарары “ядролық қарудың сынақ жарылыстарының немесе кез-келген басқа ядролық жарылыстардың салдары және оларды ядролық қарусыз әлем мақсатына жетудің бір құралы ретінде тоқтату қажеттілігі туралы” ақпараттандыру пен білімді арттыруға шақырды. Бұл бастаманы Қазақстан көптеген қолдаушылар және демеушілермен бірге Семей полигонының жабылуын еске алу мақсатында қолға алды.

Ядролық қарусыздандырудың негізгі тетігі - Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1996 жылы 10 қыркүйекте қабылдаған Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы келісім. Бүгінгі күнге дейін 184 мемлекет келісімшартқа қол қойып, 168 мемлекет оны бекіткен. Шарт күшіне енуі үшін оны ядролық әлеуеті жоғары мемлекеттер ратификациялауы керек. Жақындағы Халықаралық күннің алдында БҰҰ Бас хатшысы Антонио Гутерриш “Ядролық сынақтың мұрасы -(адамзатттың) құрып жоғалуынан басқа ешнәрсе емес. ЯСЖТШҰ құрбандардың болмауын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Сонымен қатар ядролық қарусыздануды дамыту қажет. Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күн мен оны әлі жасамаған барлық мемлекеттерді, әсіресе Шарттың күшіне енуі үшін ратификациялауы қажет мемлекеттерді Шартқа қол қоюға және ратификациялауға шақырамын. Дау-дамай мен алауыздық күшейген әлемде біздің ұжымдық қауіпсіздігіміз осыған байланысты” деген болатын.

Гутерриш сонымен бірге Қазақстанның бірінші президенті Назарбаевқа осы іске адалдығы үшін ризашылығын білдірген. Гутерриштің пікірінше, Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаев өз елін ядролық қарудан бас тарту жөніндегі жаһандық күш-жігердің алдыңғы қатарына шығаруда шешуші рөл атқарды деп саналады. Бұл өте маңызды, өйткені бұл кеңестік қару-жарақтың көп бөлігі сыналған және сақталған жерде Қазақстан оларды іздеуі мүмкін еді.

Қазақстанның ядролық қарусыздандырудағы әлемге үлгі болуы процессі Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы ресми жарлықтан басталған, 1991 жылы 29 тамызда, алғашқы қадамдар іс жүзінде 1989 жылы талқыланып, қолға алынған. Назарбаев ядролық қаруды сатып алу және сақтау аймақтағы онсыз да шайқалған қатынастарға парадоксальды тұрақсыздандырушы әсер ететіндігін сол кезде-ақ түсінген.

Көптеген ядролық сынақтардың алаңы Қазақстанның экс-президентін бұл қорқынышты қарудың жойқын әлеуетін түсінуді күшейткен. Қазақстан БҰҰ Назарбаевтың 29 тамызды Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні ретінде тағайындау туралы қаулысын қабылдаған кезде, 2009 жылы тағы бір маңызды құжатқа қол қойды. Шетелдік мамандар мен саясаткерлер Қазақстанның ядролық қарусыздандырудағы маңызы мен рөлін өте жоғары бағалаған. Бельгияда орналасқан Еуропалық консерваторлар мен реформаторлар партиясының атқарушы директоры Ричард Милсом “Қазақстан бейбіт түрде ядролық қарусыздандырылды және қаруды таратпаудың жаһандық чемпионы болды. Ол елдің күштер арасындағы тепе-теңдікті сақтауға және тәуелсіз бейбітшілік брокерінің қызметін қамтамасыз етуге көмектесті” деп мәлімдеген.

Латвия Социалистік Еуропарламентінің депутаты, Еуропалық Парламенттің ЕО-Қазақстандағы өкілдігінің мүшесі Андрис Америкс ЕС Репортерына “Бүкіл әлем үшін ең құнды қадамдардың бірі - Қазақстанды бейбіт ядролық қарудан тазарту болды, ол керемет дұрыс” деп сұхбат берген.

Бұдан әрі Брюссельдегі Еуропалық Азия зерттеулер институтының зерттеушісі Мэттью Неаполе қырып-жойғыш қаруды таратпау жөнінде Қазақстанның күш-жігері туралы өз пікірін жариялаған. Ол Қазақстанды әлемді қауіпсіз етудегі рөлі үшін керемет сенімге ие болғанын айтып, “(Әлемге) танымалдылығы аз, бірақ маңызы бар іс - бұл Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы” деп баға берген.