Дөңгелек үстел: Қазақ медицинасы Қытайда арнайы ғылым ретінде қалыптасты

Жақында ғана Алматы қаласына, ҚазҰУ-дың арнайы шақыртуымен қытай жерінен бір топ медицина ғалым-мамандары келді. Ғылыми конференцияға қатысқан қандастарымыздың негізгі зерттеу тақырыбы ұлттық медицина төңірегінде. Қандастарымыз қолға алған қазақша ем-дом саласы өз отанымызда бақсы балгерлердің ұшықтауы мен үшкіруінен аса алмай жүр. Сәті келіп тұрғанда қонақтарымызды шақырып, қазақ медицинасы төңірегінде «Келелі кеңес» өткізген едік. Кеңеске Шыңжаң медицина университетінің профессоры, м.ғ.д.,   Шыңжаң Қазақ шипагерлік дәрі зерттеу орталығының жетекшісі Әсия Бейсенбайқызы, Шыңжаң медицина университетінің жанындағы бірінші емханасының профессоры, м.ғ.д.,   сүйек маманы Жасарат Жәлелұлы, Шыңжаң Қазақ шипагерлік дәрі зерттеу орталығының қызметкері, фармоколог маман Ұлықан Нұрхабекқызы, Шыңжан Қазақ шипагерлік дәрі зерттеу орталығының қызметкері, Пекин Юнион Университетінің PhD докторы Болат Мақабылұлы қатысты.

- Қытайдағы қазақ медицинасы қалай дамуда? Қазақстанда дамуы кеңжелеп қалған қазақ шипагерлігінің бүгінгі таңда қандай мәселелері бар?

Әсия Бейсенбайқызы: - Қазақ еліне келіп ұлттық медицина төңірегінде сөз қозғап отырғанымызға өте қуаныштымыз. Қазақ медицинасының, қазақ шипагерлігінің тарихи өте тереңде жатыр. Біз шартты түрде қазақ медицинасының ғылыми бастауын 1738 жылы жарық көрген Өтейбойдақтың «Шипагерлік баяны» деген кітабымен байланыстырамыз. Ал түптеп келгенде, бұдан бұрын да қазақта халық емшілері болған. Олар шөп дәрігерлермен түрлі ауруларды емдеп, емдеу тәсілдерін жасаған. Алайда, аралықта біраз жыл үзіліс болып, енді міне қазақ емшілігі қайтадан қолға алынып келеді. Қытай елінде биылдан бастап біз мұны халық емшілігі демей, қазақ медицинасы деп таныдық. Өйткені қазақ шипагерлігі   жүйеленіп, медицина ғылымның бір саласы болып қалыптасты. Неге десеңіз, бізде қазақ емханалары бар. Қазақ өз тәсілдерімен, өзіндік дәрілік шөптерімен емдейтін замануи емдеу жүйесі қалыптасты. Сонымен қатар, басқа да емханаларда қазақ медицинасымен емдейтін бөлімшелер құрылды. Мысалы, Алтайда, Іле, Құлжада Қазақ дәрігерлігі зерттеу орталықтары 2007-2008 жылдан бастап жұмыс істеуде. Ал, біздің Шыңжан Қазақ шипагерлік дәрі зерттеу орталығы 2010 жылдың қараша айында үкімет осындай зерттеу орталығын ашуға қолдау білдіріп, беіктті. Сөйтіп, 2011 жыл ресми түрде ашылды. Біздің Шыңжан Қазақ шипагерлік дәрі зерттеу орталығының басқалардан айырмашылығы нақты тәжірибелер жүргізе аламыз, дәрілік шөптердің құрамын тексеріп, қарапайым емшілер жасайтын дәрілерді мемлекет деңгейіне көтеруге ықпал етеміз. Біздің мақсатымыз орталықтағы зерттеулердің мемлекет өлшемін жеткізіп, қандай емхана болмасын қазақ дәрілерінің пайдаға асатын, дауа бола алатын дәрежеге көтеру. Қазақстанға да біздің дәрілер келуі де мүмкін.

Тағы бір мақсатымыз мамандарды оқыту. 2010 жылы ең алғаш орта техникум іспетті бөлімшеге 100 білімгер қабылданып, қазақ шипагерлігінің орта техникумы құрылды. Ал, бір жылдан кейін Шыңжаң медицина университетінде қазақ шипагерлігі бойынша толық курс білім беретін жаңа бөлімі ашылды. Содан бері жылына бір топ қазақ медицинасы бойынша жастар қабылданып келеді. Олар басқа медицина салалары секілді 6 жыл оқып, бітіру куәлігін алып шығады.

Бұл дәрілік шөптерді зерттеу, пайдаға асырудан басқа,   қазақ медицинасындағы биылғы табысымыз қазақ медицинасы бойынша білім алған мамандарға куәлікті заңдастырдық, Мемлекеттің білім беру жүйесі қазақ медицинасы білім саласы ретінде танып, куәлік беруді бекітті. Биылғы түлектер куәлігі бар қазақ медицинасының маманы болып шығады. Айта кетер жайт, бітіруші жастар арасында қазақ медицинасы бойынша сынақ жүргізіліп, куәлік беріледі. Олар кейін қазақ медицинасы бойынша жұмыс істей алады. Қазақ медицинасы бойынша білім алатындар тек қазақтар ғана емес, сонымен қатар басқа ұлт өкілдері де бар. Бірақ, сынақ қазақ тілінде өтеді.

Қазір қазақ медицинасы даму жолында деп айтуға болады. Біз қазақ шипегерлігі , халық емшілігі емес, ғылыми негізі бар қазақ медицинасы деп танимыз. Біздің жұмысымыз өнімдірек болуы үшін 2012 жылы «Қазақ шипагерлік ғылыми қоғамын» құрдық. Бұл ұйым бірлесе жұмыс жасау мақсатында құрылды. Қазір 600-н астам мүшесі бар. Бұл қоғамымыз дамып келеді, жылына бір рет ауқымды шара, яғни ғылыми талқы жиынын өткіземіз. Мұндағы мақсатымыз өзара пікір алмастыру, қазақ медицинасын дамыту.

Жасарат Жәлелұлы: - Қазақ шипагерлігін қазақша ем, дауалау деп айтатынын жиі естіміз. Бірақ бұл шартты ғана атауы. Біздің қазақ медицинасы деген өз ғылымымыз бар. Оны «Алты тұғыр теориясы» деп атаймыз. Ұлы ойшыл әл-Фарабидың кітабында «Төрт тұғыр» деп айтылады. Өтейбойдақтың жазуымен «алты тұғыр» болып дамып келеді. Мұны қалай медицинада жүзеге асырамыз? Мысалы, сүйек сынса орыс немесе батыс медицинасы оны орнына келтіріп, үш айға дейін гипспен қатырады. Бұл мүлде қате. Ол топыраққа қатырып тастаумен тең, үш ай гиптен кейін сүйек жұмсарып, әлсіз болып қалады. Буын қуысы жоғалып, шеміршек азаяды. Нервтердің қызметі зақымданады. Себебі, гипстің ішіне ауа кірмейді ғой. Сондықтан, оны қатырып қоймай, керісінші қимылмен емдеу керек. Сондықтан, сынықты, сіңір үзілуін қимыл арқылы емдеу дейтін қазақ медицинасының жаңалығына Қытай үкіметін ден қойып отыр. Қазақ медицинасы өзі бірнешеге бөлініп, салаланады. Диагноз қоюдың өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, адамның қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзіне қарап немесе   ауырған жерін ұстап, тамыр басып көреді. Тамақ арқылы емдеудің де жолы бар: қымыз -қымаран, шұбат, т.б. тағам түрлері арқылы емдейді. Оташы, бұлаумен де емдейді. Тарихта сақтардың бұлауына шөп дәрілер қосылған екен. Гректердің жазбаларында, шөп дәрі жасауды сақтардан үйренгендері туралы жазылады. Одан кейін қан шығару. Оның да өз мезгілі болады: қар еріп, су тасыған кезде шығарады. Сонымен қатар, у мен уды қайтару. Халық емшілігінде мұны неше тәсілдері бар. Медицинаның символында неліктен екі жылан бейнеленуі тегін емес. Қазақ медицинасында рухани дауалаудың өзі үлкен бір сала. Инемен емдеу, теріні тесу - мұның барлығы теорияның шеңберінде жүзеге асады.

- Осы тұста сұрақ туындап тұр. Сіздер қызмет ететін Шыңжаң емханасында емдеудің замануи түрлері өте көп шығар. Дегенменде, аталған қазақ медицинасының емдеу тәсілдері тәжірибе жүзінде қаншалықты қолданылады?

Жасарат Жәлелұлы: -   Қытайда 56 ұлт бар. Әр ұлттың өз медицинасы бар. Ал, қазақ медицинасы осының ішінде 6-шы орында тұр. Қазақ медицинасының жолы өте дұрыс екенін тәжірибе дәлелдеп отыр.

Әсия Бейсенбайқызы: - Жасарат Жәлелұлы сынықшылық тәсілін өте жақсы қолдануда. Бұрын оны операция арқылы емдейтін болса, қазыр ота жасалмай-ақ емдеуге болады. Қазақ медицинасының батыс медицинасынан озып тұрған осындай жаңалықтары бар.

Ұмұхан Нұрхабекқызы: - Қазақ медицинасы өте жүйелі. Менің кәсіби мамандығым оташы, оның ішінде сүйек-буын оташысы. Сынықтарды салу,буынды қалпына келтіруді қазақ шипагерлігі бойынша емдеп жатырмыз. Емделуге келген науқасқа ең алдымен, диагноз қоямыз. Сынықты салғаннан кейін, әрі қарай басқа ұлттық медицинаға тән ем-дом жасаймыз. Мысалы, сынықты салған соң тауықтың жұмыртқасының ағына түрлі дәрілерді қосып, араластырып, сыныққа таңамыз. Жаңа Жасарат ағамыз айтқандай, батыс медицинасындағы гипспен емес, жұмыртқаның ағыменен емдейміз. Егер сынық ауыр болса, онда жан-жағынан тақтаушалармен таңып тастаймыз. Таңғанда да, қан жүретіндей еркін, дәкені де, тақтайшаларды да аралық сақтап отырып, байлаймыз. Жұмыртқаның ағы мен оған қосатын дәрілер сүйек жетілдіреді. Мұндай дәрілерді біз «Жалғағыш талқан» деп атадық. Бұл ғылыми диссертация ретінде зертелді. Және оған патент алдық. Бұл қазақ шипегерлігінің клиникада өте жақсы қолданатынын аңғартса керек.

Біздің емханалар өте қарбалас жұмыс істейді. Өйткені, емделушілер өте көп. Әріресе, сүйек бітістіру жағынан қазақ медицинасын мойындайтындар көп. Өйткені, Батыс медицинасы гипспен қатырып,шегелеп тастайды. Ал, бізде басқаша. Күл паршасы шығып, сүйек сынып кетсе де, оған операция жасамай-ақ, жазуға болады. Неге қазақ медицинасының дәл осы сүйек бітістіру саласы жақсы дамыған десек, халқымыздың көшпелі өмір салтының нәтижесінде қалыптасты. Себебі, қазақтың өмірі аттың үстінде өткен, жиі көшеді, түрлі спорттарымыз бар. Содан халық арасында оташы, сынықшылар көп таралған. Ал, оны ғылыми жолмен зерттеп, дәрі қалай пайдаға асты, қандай тәсілдер қолданды деген секілді сұрақтардың жауабын табудамыз.

Бұдан басқа, қазақ медицинасының өзіндік емдеу әдісі - бұлау. Ғасырлар бұрын бұлаудың емдік қасиеті туралы Өтейбойдақ бабамыз айтып кеткен. Бұлаудың өзі алтыға: сақтанды бұлау, баптаулық бұлауы, қақтаулық бұлауы, нақтаулы бұлауы деген секілді бөлінеді екен. Халқымыздың ат қоюдағы көрегендігін қарамайсыз ба? Қазақтың бұлайын біз орталығымызда аштық. «Желғұз» деп ат қойып, үкіметтен көмек алып жүзеге асырдық. Бұл өте тиімді, себебі шығыны аз, емделушілерге ұнайды. Басқа ішкі ағзаларға еш зияны жоқ. Мәселен, дәрі ішсе адамның іш құрылысы ауырады, ал бұлау сырттай емдейтін болғандықтан еш кері әсері аз. Химиялық дәріге қарағанда, зияны жоқ десе де болады.

Болат Мақабылұлы: - Ассалаумағалейкум! Осында отырған мамандармен қазақ медицинасы жөнінде бірлесіп жұмыс жасап келеміз. Қазақстанға әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 80 жылдық мерейтойы қарсаңында арнайы шақырумен келдік. Әл-Фараби есімін бала күнімізден бастап білеміз. Ол қазақ медицинасының негізін қалап берген.

Мен қазір Пекин университетінде, яғни PhD доктор дәрежесінде білім алып жатырмын. Мұнда дәрілік шөптердің химиялық құрамын зерттеу бойынша ізденіс үстіндеміз. Менің мамандығым қазақ медицинасымен тығыз байланысты. Неге десеңіз, қазақ медицинасы осы табиғи өнімдерге сүйенеді. Қытай ғалымдарының қазақтың емдік шөптерді пайдалануы туралы сұрағаны бар еді. Енді, нақты кесіп айта аламыз. Қазақ дәрілерін нарыққа шығару үшін бір мекемеге топтасып, жұмыс істеудеміз. Ісіміздің нәтижесі жақсы деп айта аламыз.

Қазір бірнеше бағыт бойынша жұмыс істеп жатырмыз. Табиғи өсімдіктердің түрлерін, санын анықтауымыз керек.Екіншіден, ол өсімдіктердің қандай пайдасы бар немесе қандай мақсатта пайдаланамыз деген сұрақ туындайды. Тағы айта кетер жайт, халық емшілері бізге келіп, емдік шөп жасау тәсілдерімен бөліседі. Ал біздің тарап оларға патент жазып береді. Өзіміздің ұлтымыздың игілігіне жарату үшін дереу патенттеп беруге тырысамыз. Кейін емханада зерттеуден өткеннен кейін, ол тәсіл емдеуге пайдаланылады. Ең тиімді дәрілер қолданысқа жіберіледі.

- Қазақстанда қазақ медицинасы жоқ. Және «қазақ медицинасы» дегенде ойға бірден бақсылық, емшілік түседі. Сол тараптан қарағанда, сіздердің жұмыстарыңызға риза болып отырмыз. Қазақ медицинасын одан әрі қарай дамытуға Қазақстан тарапынан қандай бір көмек қажет пе?

Әсия Бейсенбайқызы: - Миллиард қытайдың арасында отырып, қазақ медицинасы дамып жатыр. Дегенмен, бізге дарынды, білімді мамандар қажет. Үкімет тарапынан немесе жеке азаматтар болсын осы қазақ медицинасын қолдау керек. Біз 2012 жылдан бастап, Қазақстанға жыл сайын келіп жүрміз. Біз тек бір ғана мақсатпен, қазақ медицинасын дамыту үшін ғана келеміз.

Бұл жақтағы халық емшілерінің көбі рухани жағынан емдейді екен. Және сүйек оташылар, сынықшылар екен. Қазақ медицинасы елімізде дамыту керек. Өйткені бұл қазақ мемлекеті бұл. Қазақ мемлекеті біздің қазақ медицинамыздың, шипагерлігімізді отандық медицина деп таныса. Сонда ғана қазақ медицинасы әлемге әйгілі медицина болып қалыптасар еді.